روز جهانی پست 1404 و اهمیت بازاندیشی در مأموریت پست

هر سال در تاریخ ۱۷ مهر (۹ اکتبر)، جهان روز جهانی پست را جشن می‌گیرد؛ روزی برای تقدیر از شبکه‌ای که قرن‌هاست ارتباط بین انسان‌ها، دولت‌ها و اقتصادها را ممکن ساخته است. پست از نخستین نهادهای عمومی بوده که مفهوم «دسترسی برابر به خدمات» را در عمل معنا کرده است.

اما امروزه، پست دیگر تنها حامل نامه و بسته نیست. در جهانی که داده، سرعت و فناوری به محرک‌های اصلی توسعه تبدیل شده‌اند، صنعت پست به یکی از زیرساخت‌های کلیدی اقتصاد دیجیتال و عدالت اجتماعی بدل شده است.

به گزارش خبر ICT در ایران نیز، شرکت ملی پست جمهوری اسلامی ایران به عنوان بزرگ‌ترین و باسابقه‌ترین اپراتور پستی کشور، با شبکه‌ای مویرگی در سراسر سرزمین، نقشی بی‌بدیل در تحقق اهداف دولت هوشمند، توسعه متوازن، اشتغال پایدار و عدالت ارتباطی ایفا می‌کند.
این مقاله با نگاهی تحلیلی، تحولات جهانی و ملی صنعت پست را بررسی کرده و پیشنهادهایی برای آینده پست ایران در عصر دیجیتال ارائه می‌دهد.

نویسنده : مهدی گمرکی مشاور تجارت الکترونیکی و کسب و کار

۱. پست در جهان دیجیتال: از مرسولات کاغذی تا داده‌های هوشمند

۱-۱. دیجیتال‌سازی صنعت پست در سطح جهانی

در دو دهه اخیر، اتحادیه جهانی پست (UPU) بارها تأکید کرده است که آینده پست در گرو دیجیتال‌سازی خدمات و شبکه‌ها است.
طبق گزارش UPU در سال ۲۰۲4:

• بیش از ۹۳٪ اپراتورهای پستی جهان حداقل یک خدمت دیجیتال ارائه می‌دهند.

• حدود ۷۰٪ اپراتورها خدمات رهگیری آنلاین، تجارت الکترونیک و پرداخت دیجیتال را پیاده‌سازی کرده‌اند.

• درآمد جهانی بخش پست دیجیتال تا سال ۲۰۲۳ بیش از ۵۵ میلیارد دلار برآورد شده است.

پست‌های پیشرو دنیا مانند Deutsche Post DHL، La Poste فرانسه، Japan Post و Singapore Post از سازمان‌های سنتی به شرکت‌های فناوری‌محور تبدیل شده‌اند؛ سازمان‌هایی که داده، هوش مصنوعی و اینترنت اشیا را در قلب فعالیت خود جای داده‌اند.

۱-۲. فناوری‌های کلیدی تحول پستی

تحول پستی در جهان امروز مبتنی بر چند فناوری بنیادین است:

• هوش مصنوعی (AI): برای تحلیل مسیرها، پیش‌بینی زمان تحویل، بهینه‌سازی لجستیک و افزایش رضایت مشتری.

• بلاک‌چین: جهت تضمین امنیت داده، رهگیری دقیق مرسولات و صدور گواهی دیجیتال اصالت.

• اینترنت اشیا (IoT): برای نظارت لحظه‌ای بر وضعیت وسایل نقلیه و بسته‌ها.

• Big Data: برای تحلیل حجم عظیم تراکنش‌ها و تصمیم‌گیری هوشمند مدیریتی.

• فناوری‌های سبز: شامل خودروهای برقی، مراکز توزیع کم‌کربن و بسته‌بندی‌های قابل بازیافت.

به‌عنوان نمونه، شرکت DHL تا سال ۲۰۳۰ متعهد شده ۶۰٪ ناوگان خود را برقی کند و انتشار کربن را ۵۰٪ کاهش دهد. همچنین، پست ژاپن از سال ۲۰۲۲ سرویس «پست رباتیک شهری» را در چند کلان‌شهر آزمایش کرده است.

۲. صنعت پست ایران؛ ستون ارتباطی و زیرساخت توسعه ملی

۲-۱. شبکه‌ای با گستره ملی

شرکت ملی پست ایران، با سابقه‌ای بیش از نیم قرن در قالب سازمان مدرن کنونی و ریشه‌ای چند هزار ساله در تاریخ، گسترده‌ترین شبکه خدماتی کشور را در اختیار دارد.
با بیش از ۱۲ هزار دفتر شهری و روستایی، ۴۰ هزار نیروی انسانی مستقیم و غیرمستقیم، پست ایران روزانه میلیون‌ها مرسوله را در سراسر کشور جابجا می‌کند.

پست ایران نه تنها کانال ارسال کالا و اسناد است، بلکه زیرساخت اعتماد ملی در تبادلات اقتصادی، اجتماعی و اداری محسوب می‌شود؛ به‌ویژه در زمان بحران‌ها مانند همه‌گیری کرونا، که نقش آن در توزیع اسناد و کالاهای ضروری برجسته شد.

۲-۲. هوشمندسازی و خدمات نوین

در سال‌های اخیر، پست ایران مسیر هوشمندسازی را با محوریت فناوری اطلاعات آغاز کرده است. از جمله اقدامات شاخص:

• توسعه مراکز سورتینگ هوشمند

• توسعه درگاه تجارت الکترونیک و ایجاد پلت فرم برای اتصال شرکت های واسط

• طرح نشانی ملی استاندارد (GNAF) که زیرساخت خدمات مکان‌محور در کشور را شکل داده است.

• توسعه براساس طرح تحول دیجیتال

این اقدامات، پست ایران را از یک سازمان سنتی خدماتی، به بازیگری فعال در اقتصاد دیجیتال تبدیل کرده است.

۳. پست و توسعه متوازن؛ عدالت در خدمت‌رسانی

۳-۱. عدالت ارتباطی در گستره جغرافیایی ایران

ایران کشوری با تنوع اقلیمی و پراکندگی جمعیتی بالاست. وجود دفاتر پستی در شهرهای کوچک و روستاهای دورافتاده، امکان دسترسی همه مردم به خدمات پایه‌ای را فراهم کرده است. دفاتر پست در مناطق روستایی علاوه بر ارسال و دریافت مرسولات، درگاه دسترسی به خدمات دولتی، بانکی، بیمه‌ای و حتی آموزشی شده‌اند.

۳-۲. نقش پست در کاهش نابرابری دیجیتال

در شرایطی که هنوز شکاف دسترسی به اینترنت پرسرعت و خدمات دیجیتال در برخی مناطق وجود دارد، پست به عنوان پل ارتباطی مردم با دولت الکترونیک عمل می‌کند. به عنوان مثال، تحویل گواهینامه رانندگی یا اسناد ثبتی از طریق پست، مانع از سفرهای پرهزینه و وقت‌گیر به مراکز استان‌ها می‌شود — مصداقی از عدالت ارتباطی در عمل.

۳-۳. پست و عدالت اقتصادی

پست با تعرفه‌های حمایتی و شبکه توزیع گسترده، امکان ارسال کالا با هزینه قابل‌قبول را برای کسب‌وکارهای کوچک و خانوادگی فراهم کرده است. این امر به ویژه در مناطق محروم، ابزار مهمی برای توزیع عادلانه فرصت‌های اقتصادی است.

۴. پست و توانمندسازی SMEها و مشاغل خانگی

۴-۱. پست به عنوان بازوی تجارت الکترونیکی

رشد سریع پلتفرم‌های فروش آنلاین در ایران، وابستگی شدیدی به شبکه پستی ایجاد کرده است. پست ایران با ایجاد سرویس‌های اختصاصی برای فروشگاه‌های اینترنتی، امکان ارسال و بازگشت کالا را تسهیل کرده و به یکی از مهم‌ترین بازیگران زنجیره تجارت الکترونیک تبدیل شده است.

۴-۲. فرصت برای مشاغل خرد و خانگی

پست ایران با راه‌اندازی سامانه‌هایی مانند ای بازار و همکاری با پلتفرم‌های داخلی، بستری فراهم کرده تا تولیدکنندگان خرد (از زنان روستایی تا صنایع‌دستی‌سازان) بدون واسطه به بازار ملی دسترسی یابند.
در واقع، پست نه‌تنها مرسوله حمل می‌کند، بلکه فرصت حمل ایده‌ها و محصولات کوچک به بازار بزرگ کشور را نیز فراهم می‌آورد.

۵. پست و اشتغال پایدار

۵-۱. ایجاد فرصت‌های شغلی مستقیم و غیرمستقیم

شبکه گسترده پست ایران هزاران فرصت شغلی مستقیم و  غیرمستقیم ایجاد کرده است:

• نیروی انسانی دفاتر پستی و مراکز پردازش،

• رانندگان و توزیع‌کنندگان،

• کارکنان انبارها و خدمات لجستیکی،

• متخصصان فناوری اطلاعات و امنیت داده.

۵-۲. پست به‌عنوان محرک توسعه روستایی

دفاتر پستی روستایی علاوه بر ایجاد شغل، به مراکز ارائه خدمات دیجیتال و آموزشی تبدیل شده‌اند. این دفاتر امکان دسترسی روستاییان به بازارهای داخلی و حتی صادراتی را فراهم می‌کنند، از فروش صنایع دستی تا محصولات کشاورزی، و در نتیجه باعث افزایش درآمد و توسعه اقتصادی محلی می‌شوند.

۶. پست و توسعه سبز (Green Development)

۶-۱. کاهش اثرات زیست‌محیطی

شبکه پستی یکی از موثرترین نهادهای جهانی در توسعه سبز می باشد. به نحوی که براساس برخی تحلیل ها گفته می شود هر نامه رسان از انتشار روزانه 28 کیلو گرم کربن جلئگیری می کند.

۸. چالش‌ها و فرصت‌ها

۸-۱. چالش‌ها

1. کاهش حجم نامه‌های سنتی به دلیل پیام‌رسان‌ها و ایمیل.

2. رقابت با شرکت‌های خصوصی و استارتاپ‌های لجستیکی.

3. نیاز به سرمایه‌گذاری مستمر در فناوری‌های نوین و آموزش نیروی انسانی.

4. ضعف زیرساخت اینترنت در مناطق روستایی و چالش‌های دسترسی دیجیتال.

۸-۲. فرصت‌ها

• تبدیل پست به پلتفرم ملی خدمات ارتباطی و لجستیکی.

• بهره‌گیری از داده‌های پستی در سیاست‌گذاری اقتصادی و شهرسازی.

• توسعه همکاری با اپراتورهای بین‌المللی و منطقه‌ای برای انتقال فناوری و سرمایه‌گذاری مشترک.

• ایجاد مراکز نوآوری و حمایت از استارتاپ‌های حوزه لجستیک و فناوری اطلاعات.

۹. پیشنهادهای سیاستی برای آینده پست ایران

۱. تدوین سند ملی تحول دیجیتال صنعت پست با نقشه راه هوشمندسازی و پست سبز.
۲. سرمایه‌گذاری هدفمند در فناوری‌های نوین: هوش مصنوعی، بلاک‌چین، ربات‌ها و پهپادهای تحویل.
۳. ایجاد نظام رگولاتوری هوشمند برای رقابت سالم و حمایت از خدمات عمومی.
۴. توسعه مراکز نوآوری پستی (Postal Innovation Hubs) برای استارتاپ‌ها و SMEها.
۵. مشوق‌های مالیاتی و تعرفه‌ای برای کسب‌وکارهای کوچک و خانگی.
۶. افزایش سهم انرژی‌های تجدیدپذیر و نوسازی ناوگان با خودروهای برقی.
۷. توسعه مهارت‌های دیجیتال کارکنان و آموزش تخصصی در لجستیک و امنیت داده.
۸. گسترش همکاری با بخش خصوصی و بین‌المللی برای ارتقای فناوری و خدمات.
۹. تبدیل دفاتر پستی روستایی به مراکز خدمات دیجیتال و آموزشی.
۱۰. پایش مستمر اثرات زیست‌محیطی و انتشار گزارش‌های شفاف درباره عملکرد پست سبز.

10. پیشنهاد های ویژه برای پست ایران

 10-1 .پست و توسعه مالی دیجیتال؛ ضرورت بازتعریف نقش خدمات مالی خرد در بدنه پست

یکی از موضوعات مهم در بررسی صنعت پست ایران، جدایی نهادی پست‌بانک ایران از بدنه شرکت ملی پست است.
این جدایی که با هدف تمرکز بر فعالیت‌های بانکی و مالی صورت گرفت، اگرچه در کوتاه‌مدت موجب تخصصی‌تر شدن خدمات بانکی شد، اما در بلندمدت فاصله‌ای میان شبکه گسترده پست و زیرساخت پرداخت‌های خرد به وجود آورد.

در شرایطی که پست در بسیاری از کشورها به عنوان بازوی مالی فراگیر و مکمل بانک‌های تجاری عمل می‌کند، نبود یک واحد مستقل مالی در بدنه پست ایران، باعث شده فرصت‌های قابل توجهی برای توسعه خدمات خرد و عدالت مالی از دست برود. ضرورت تاسیس چنین نهاد مستقلی در پست را می توان در ابعاد مختلف به شرح زیر بررسی کرد:

الف. تجربه جهانی پست‌های مالی

در کشورهای مختلف، خدمات مالی پستی نقش حیاتی در شمول مالی ایفا می‌کند:

• La Poste فرانسه با تأسیس La Banque Postale، اکنون بیش از ۱۰ میلیون حساب فعال دارد و خدمات بانکی دیجیتال و پرداخت‌های خرد ارائه می‌دهد.

• Japan Post Bank یکی از بزرگ‌ترین بانک‌های خرد آسیاست که از طریق دفاتر پستی به میلیون‌ها کاربر روستایی خدمت‌رسانی می‌کند.

• India Post Payments Bank (IPPB) در هند، با هدف عدالت مالی تأسیس شد و اکنون با بیش از ۱۵۵ هزار دفتر پستی، خدمات دیجیتال، کیف پول الکترونیک و پرداخت قبض ارائه می‌دهد.

وجه مشترک این الگوها، ایجاد زیرساخت مالی دیجیتال در بستر شبکه پستی است — به گونه‌ای که هر دفتر پست، یک درگاه بانکی و خدمات مالی در دسترس عموم باشد.

ب. فرصت برای پست ایران

در ایران، شرکت ملی پست به‌دلیل گستردگی شبکه فیزیکی، اعتماد عمومی و حضور در مناطق فاقد بانک، ظرفیت بسیار بالایی برای ورود دوباره به خدمات مالی خرد دارد.
بازتعریف نقش پست در تسهیل پرداخت‌های خرد، کیف پول پستی، صدور کارت‌های خدماتی و همکاری با فین‌تک‌ها می‌تواند گام بزرگی در تحقق عدالت مالی باشد.

راه‌اندازی «سرویس پرداخت پستی مستقل» در بدنه پست، مشابه الگوهای جهانی، می‌تواند مزایای زیر را داشته باشد:

• افزایش درآمدهای غیرمرسوله‌ای پست و کاهش وابستگی به تعرفه‌ها؛

• فراهم کردن دسترسی مالی برای روستاییان و کسب‌وکارهای خرد؛

• تسهیل پرداخت‌های تجارت الکترونیک (COD، کیف پول و پرداخت در محل)؛

• پشتیبانی از طرح‌های دولت الکترونیک با ابزار پرداخت خرد ملی؛

• ایجاد بستر همکاری با فین‌تک‌ها و استارتاپ‌های مالی.

ج. مسیر سیاستی پیشنهادی

برای تحقق این هدف، چند اقدام سیاستی پیشنهاد می‌شود:

1. مطالعه تطبیقی مدل‌های موفق جهانی مانند La Banque Postale و IPPB و تطبیق آن با ساختار قانونی ایران.

2. تدوین چارچوب نظارتی اختصاصی برای خدمات مالی خرد پستی در همکاری با بانک مرکزی و سازمان تنظیم مقررات.

3. ایجاد واحد نوآوری مالی پستی (Postal Fintech Hub) جهت توسعه سرویس‌های دیجیتال پرداخت و کیف پول.

4. اتصال شبکه پستی به نظام پرداخت ملی شتاب و شاپرک از طریق APIهای امن.

5. تعریف برند مستقل مالی پست (مثلاً با نام «پست‌پی» یا «پست‌پلاس فایننس») برای ارائه خدمات پرداخت خرد، کیف پول و کارت خدمات.

11. جمع‌بندی روز جهانی پست 1404

صنعت پست ایران، با سابقه دیرینه و شبکه گسترده خود، در عصر دیجیتال و اقتصاد اطلاعاتی، نقش ستون فقرات توسعه متوازن، عدالت اجتماعی، اشتغال پایدار و توسعه سبز را ایفا می‌کند.

شرکت ملی پست ایران، با اتکا بر شبکه توزیع مویرگی، تجربه چند دهه‌ای و سرمایه انسانی، می‌تواند در کنار فناوری‌های نوین، خدمات دیجیتال و لجستیک هوشمند، پست هوشمند و سبز، مردم‌محور و توسعه‌گرا بسازد.

این متن تحلیلی، هم نگاه جهانی به تحولات صنعت پست را منعکس می‌کند و هم به ویژگی‌ها و چالش‌های ملی، فرصت‌ها و سیاست‌های راهبردی ایران توجه دارد؛ به طوری که قابل استفاده برای تصمیم‌گیری سیاست‌گذاران، کارشناسان فناوری اطلاعات و عموم علاقه‌مندان به توسعه دیجیتال و لجستیک است.

نویسنده : مهدی گمرکی